Alexandra Kollontai en de betekenis van Internationale Vrouwendag

Reclameposter Rodchenko 1924
Alexandra Kollontai was een leidende activiste in de Russische Bolsjewistische Partij. Ze hielp bij het organiseren van vrouwelijke arbeiders en boeren tijdens de revoluties van 1905 en 1917. Haar baanbrekende geschriften over vrouwen waren een fundamentele bijdrage tot het socialistische begrip van vrouwenonderdrukking.
8 maart 2012

De viering van Internationale Vrouwendag in februari 1917 was de vonk die de Russische revolutie ontketende. Een groep vrouwelijke textielarbeiders in Sint-Petersburg vroeg het Bolsjewistische centraal comité wat ze op die dag zouden gaan doen. Hen werd verteld niet te staken en instructies af te wachten. Maar die instructies kwamen niet — dus namen de vrouwen het heft in eigen hand en gingen de straat op.

Al snel verlieten duizenden de fabrieken en de wachtrijen voor brood, en ze vulden de straten met hun spandoeken met eisen als ‘Brood — onze kinderen verhongeren!’ In de dagen daarna sloten huisvrouwen zich aan, vrouwelijke arbeiders en soldatenvrouwen. Vrouwen gooiden stenen naar de politie en eisten het einde van de Eerste Wereldoorlog. Ze gingen de barakken in om soldaten aan te moedigen om zich bij hen te voegen.

Nog geen week later was de tsaar, de absolute heerser van Rusland, afgezet. Dit was het begin van de Russische revolutie. Arbeiders kwamen in opstand en namen de macht over, in oktober van dat jaar.

Militant

De Socialistische Internationale had officieel Internationale Vrouwendag aangenomen als feestdag in 1910, met het besluit dat het gevierd moest worden met stakingen en demonstraties. De Internationale maakte deze dag officieel omdat er een aantal militante Marxisten in het vrouwenbureau zat, onder wie de Russische revolutionaire Alexandra Kollontai.

Geboren in een aristocratische familie, werd Kollontai revolutionair na een schokkend bezoek aan een enorme textielfabriek in 1896. De lucht was muf van katoenvezel, vrouwen werkten 18 uur per dag. Er was geen zwangerschapsverlof, dus vrouwen bevielen regelmatig bij hun machines. Het loon van een vrouw was een derde of de helft van dat van mannen. Weinigen van hen hadden een levensverwachting van meer dan 30 jaar.

Deze ervaring veranderde haar leven. Ze las Karl Marx, werd lid van marxistische groepen in Sint-Petersburg en steunde de stakingen die Rusland overspoelden.

Er was een instroom van vrouwen vanuit de dorpen naar het stedelijke arbeidsleger in de jaren 1890. Fabriekseigenaren zagen vrouwen als meer volgzame arbeiders. Ze dachten dat vrouwen niet zouden drinken en minder snel zouden staken.

Ze kregen ongelijk. Vrouwen waren enorm militant. Revolutionairen vonden het wel moeilijk hen politiek te bereiken, omdat zo’n 90 procent analfabeet was. Maar vrouwen hadden een enorme invloed op de stakingen, vaak ondanks intense tegenstand. Velen begonnen naar bijeenkomsten te gaan en speeches te houden.

Feminisme

Socialisten als Kollontai stonden bij de fabriekspoorten met arbeiders te praten, ongeveer zoals socialisten dat vandaag de dag doen. Maar marxisten waren niet de enigen die deze vrouwen wilden organiseren. Filantropisch-feministische organisaties die campagne voerden voor het kiesrecht probeerden om vrouwen weg te bewegen van stakingen en naar naailessen en religieuze groepen.

In de jaren rond de revolutie van 1905 moedigden vrouwelijke socialisten serieus partijwerk aan onder vrouwelijke arbeiders, en intervenieerden in de feministische beweging. Zij beargumenteerden dat een beweging voor vrouwen van alle klassen nonsens was.

Kollontai overtuigde veel fabrieksarbeiders die beïnvloed waren door feminisme. Net als de suffragettes in Engeland, riep de feministische campagne niet op tot universeel kiesrecht. In plaats daarvan mikte deze op kiesrecht voor rijke vrouwen, met de bewering dat andere vrouwen daarvan later zouden profiiteren.

Maar de feministische beweging stortte in omdat de bondgenoten van rijke vrouwen in hun eigen klasse de vrouwen en hun voorstellen volkomen minachtten. Kollontai betoogde dat de behoeften van vrouwen anders en specifiek waren, maar dat zulke verschillen geen verdeeldheid hoefden te scheppen.

Isolatie

In haar privéleven was Kollontai erg geïsoleerd. Ze was geïsoleerd van haar klasse, als aristocraat die marxist was. En ze was van haar sekse geïsoleerd als een van een zeer klein aantal intellectuele vrouwen in de Bolsjewistische ondergrondse. Als banneling na de nederlaag van de revolutie van 1905 schreef ze over hoe sociale relaties waren veranderd in de revolutie — en hoe marxisten dit soort kwesties in een analyse van klassenverhoudingen moesten plaatsen.

Ze was utopisch over moraliteit en dacht dat een nieuw soort self-sufficient vrouw kon ontstaan in de klassenstrijd. Ze had Frederick Engels, Karl Marx en August Bebel gelezen, maar ze wilde verder gaan en schrijven over een nieuwe seksuele moraal. Ze schreef over vrije liefde en vrije relaties, en liet zien hoe de arbeidersklasse zichzelf al aan het bevrijden was van de ketenen van het burgerlijk huwelijk.

Maar fundamentele verandering zou alleen mogelijk zijn als vrouwen de steun van de staat zou krijgen voor de verantwoordelijkheden van het moederschap en andere huishoudelijke taken.

Toen Kollontai’s werk werd herdrukt na de revolutie van 1917 kregen haar ideeën een nieuwe betekenis, en werden concreet. Het vormde de basis voor haar werk als enige vrouwelijke lid van de Bolsjewistische regering na de revolutie. Als je vandaag de dag Kollontai leest, lijken haar geschriften tijdloos en modern, maar veel van haar vroege werken werden slecht begrepen en verkeerd weergegeven.

Burgeroorlog

De revolutie werd gevolgd door een burgeroorlog — hoewel het ik het liever buitenlandse interventie noem, omdat zoveel imperialistische landen Rusland binnenvielen om de revolutie te wurgen. Kollontai reisde Rusland rond om vrouwen te vragen wat ze nodig hadden. Voor het eerst werd het mogelijk om veranderingen door te voeren die een verschil zouden maken voor de levens van vrouwen.

Maar midden deze oorlog waren de oplossingen nog erg primitief. Het was een ruw model van hoe een socialistische staat zou kunnen zorgen voor vrouwen — met wasserijen, kantines en kinderzorg. Revolutionairen moesten zeer praktische taken uitvoeren. Maar terwijl ze een volledige mobilisatie leidden tegen de vijanden van de revolutie, voerden de Bolsjewieken zeer progressieve wetgeving door.

Huwelijk werd simpelweg het registreren van een relatie. Het stigma en trauma verbonden met scheidingen en onwettigheid werden opgeheven. De ervaring van de revolutie bracht enorme veranderingen teweeg in relaties en het gezin. Mensen trouwden voor een dag, en daarna met iemand anders. Er werden allerlei soorten relaties mogelijk.

Kollontai realiseerde zich echter dat de nieuwe wetten nutteloos waren zonder vrouwen aan de basis om ze uit te voeren. Een nieuw departement, het Zhenotdel, werd opgezet om vrouwen bij elk deel van de revolutie te betrekken. Kollontai werd in 1920 benoemd tot directeur. Bolsjewistische vrouwen gingen met rode hoofddoeken dorpen in om boerenvrouwen en arbeiders aan te moedigen om afgevaardigden te worden in de regering.

Alfabetisering

Ze organiseerden alles: van tentoonstellingen en posters tot aan gezondheidszorg en alfabetiseringsprojecten voor prostituees. De Bolsjewieken verdreven de buitenlandse indringers en redden de revolutie. Maar de jaren van oorlog putten de industrie totaal uit, en de Russische revolutie verspreidde zich niet naar andere landen. De dappere en fantasierijke ideeën en hoop van de revolutie konden niet ontwikkeld worden in deze verwoesting.

Vandaag de dag is er een honger naar ideeën bij mensen wier levens op onvoorziene en onvoorspelbare manieren verandert — zoals in Egypte en elders. De Bolsjewieken lieten zien dat praktijk en theorie onscheidbaar zijn.

Revolutionaire perioden stellen alles ter discussie, zelfs de manier waarop we ons gedragen en ons leven leiden. En het zijn altijd marxisten geweest die de grootse ideeën hadden over hoe vrouwen hun vrijheid kunnen winnen. We hebben de ideeën, de theorie — en de hoop.

_______________________________________________________________________________________________________________________________


Het leven van Alexandra Kollontai

Alexandra Kollontai werd geboren in Sint-Petersburg in 1872, in een aristocratische familie. Ze werd marxist in 1896. Ze was een actieve revolutionair, die zich met haar pamfletten en boeken in het bijzonder richtte op de rol van vrouwen in de maatschappij en in de revolutie.

Na de revolutie van 1917 werd ze ’s werelds eerste vrouwelijke minister. In 1923 werd ze benoemd tot ambassadeur in Noorwegen. Helaas sloot ze later vrede met het stalinisme. Ze stierf in 1952.

De brochure Alexandra Kollontai on Women’s Liberation is voor 4 euro bestelbaar bij LeesLinks (inclusief porto).

Dit artikel is een vertaling uit de Socialist Worker door Matthias van Trigt.